Een coproductie van Deaf Journalism Europe, geschreven door Dennis Hoogeveen (DNieuws), met bijdragen van Wille Felix Zante (Taubenschlag) en Kenny Åkesson (Teckenrapport).
Waarschijnlijk is er niets zo bekend én toch zo mysterieus als het Erasmus+-programma van de Europese Unie. Sinds de start in 1987 heeft het talloze mogelijkheden geboden op het gebied van jeugdwerk, onderwijs, volwasseneneducatie, sport en meer. Oorspronkelijk gelanceerd voor universiteitsuitwisselingen, is Erasmus+ uitgegroeid tot een breed educatief instrument dat meer dan 16 miljoen mensen van alle leeftijden en achtergronden heeft bereikt.
Tegenwoordig stelt het studenten in staat om in het buitenland te studeren, jongeren om deel te nemen aan internationale uitwisselingen, docenten om trainingen te volgen en organisaties om innovatieve projecten te ontwikkelen. Met een budget van 26,2 miljard euro voor 2021–2027 ligt de nadruk nu op sociale inclusie, digitale en ecologische transformatie, en democratische participatie.
Het programma wordt gecoördineerd door 55 Nationale Agentschappen verspreid over 33 landen. Hoe meer mensen erbij betrokken zijn, hoe groter de kans op verschillende interpretaties van de regels. Erasmus+ wordt geprezen als hét vlaggenschip van inclusie — maar is dat wel terecht? Tijd om de schaduwzijde van Erasmus+ te ontdekken.
Wat betekent inclusie écht binnen Erasmus+? Laten we eerst kijken wat inclusie inhoudt binnen Erasmus+. De programmagids van 2025 begint meteen met het thema Inclusie en Diversiteit in het hoofdstuk “Prioriteiten van het Erasmus+-programma”. Het is dus duidelijk een prioriteit van de Europese Commissie. Samengevat: het Erasmus+-programma streeft naar gelijke toegang, inclusie en diversiteit door het ondersteunen van organisaties en individuen met minder kansen, waaronder doven en slechthorenden. Nationale Agentschappen en SALTO Resource Centers zijn verantwoordelijk voor het bevorderen van deze waarden en het uitvoeren van op maat gemaakte inclusiestrategieën. Het programma erkent uiteenlopende belemmeringen, zoals handicaps, culturele en taalkundige verschillen, economische moeilijkheden en discriminatie, en wil deze aanpakken via specifieke ondersteuningsmechanismen en financiële toegankelijkheid.
Een opvallend onderdeel: Nationale Agentschappen zijn van cruciaal belang bij het ondersteunen van projecten die zo inclusief en divers mogelijk willen zijn. Op basis van algemene principes op Europees niveau maken zij inclusie- en diversiteitsplannen om in te spelen op de behoeften van deelnemers met minder kansen, en om organisaties die met deze doelgroepen werken in hun nationale context te ondersteunen.
55 Nationale Agentschappen, 55 interpretaties Er zijn 55 verschillende Nationale Agentschappen in 34 landen. Hoewel er Europese richtlijnen zijn, mogen de Agentschappen hun eigen plannen rondom inclusie opstellen. In de praktijk betekent dat dus 55 verschillende plannen binnen hetzelfde programma. Wij hebben een enquête verspreid onder deze Agentschappen om te onderzoeken hoe zij kijken naar inclusie en hoe ze de participatie van dove deelnemers monitoren. In totaal vulden 12 Agentschappen uit 11 landen de enquête in. Hoewel dat slechts 22% respons is, verschillen de antwoorden sterk van elkaar — wat toch waardevolle inzichten oplevert.
We vroegen eerst wat volgens hen inclusie van dove deelnemers betekent. Hoewel 100% aangaf te weten wat dat inhoudt, liepen de antwoorden sterk uiteen. De meeste Agentschappen gaven praktische antwoorden: zij noemden het betalen van tolken gebarentaal en extra kosten voor toegankelijkheid. Sommigen gebruikten visuele alarmen of voorzagen in extra pauzes tijdens evenementen. Deze antwoorden richten zich vooral op wat er moet gebeuren om doven te laten deelnemen aan Erasmus+-activiteiten.
Een paar Agentschappen gaven meer algemene of ideologische antwoorden: zij benadrukten het belang van de juiste houding en het begrip van de dovencultuur. Volgens hen moeten doven daadwerkelijk deel uitmaken van het project en niet slechts worden toegevoegd voor de punten. Deze antwoorden gaan meer over waarden dan over praktische ondersteuning.
Inclusie op papier, uitsluiting in de praktijk Hoe worden deze ideeën in de praktijk gebracht? We spraken met drie personen die betrokken waren bij Erasmus+-projecten waarbij “inclusie” vooral diende om punten te scoren bij beoordelaars. Marek Kanas uit Slowakije was betrokken bij talloze Erasmus+-projecten. Hij herinnert zich een uitwisseling in 2017 waarbij het duidelijk was dat men geld wilde besparen maar wel wilde profiteren van het imago van inclusie. Hoewel hij het budget kende, beweerden de organisatoren dat er bezuinigd moest worden. Er waren geen tolken gebarentaal, de accommodatie was slecht en het eten van lage kwaliteit. Kanas vertelt: “Ik voelde me duidelijk opgenomen in het project puur om een hokje aan te vinken en financiering te krijgen. Voor horende deelnemers was het duidelijk een leukere ervaring. Ze vroegen me voortdurend hoe je bepaalde woorden gebaart, wat het gevoel gaf dat ik er was voor hun vermaak. Het voelde alsof ik een hofnar was die moest optreden voor een middeleeuwse koning.”
“Ik voelde me als een hofnar die moest optreden voor een middeleeuwse koning. Ze vroegen steeds hoe je dingen gebaart, maar gaven niets om echte inclusie.”
Mordekaí Esrason uit IJsland nam deel aan een project waarbij hij vooraf zijn wensen voor toegankelijkheid kon aangeven. Maar bij aankomst bleek er geen tolk geregeld. Twee weken lang moest hij liplezen en alles opschrijven, wat veel energie kostte. “Bij een ander project dat zogenaamd ging over dove LGBTQ+-jongeren, waren veel deelnemers niet doof en sommigen wisten niet eens wat LGBTQ+ betekende. Het leek alsof sommigen gewoon op vakantie waren — ze dronken elke dag alcohol en namen het zelfs mee naar de vergaderingen.”
Tomasz Olender uit Polen maakte ook ontoegankelijke projecten mee. “Bij een project in Italië moesten wij zelf twee tolken regelen die van Engels naar Poolse Gebarentaal konden vertalen. Maar niemand had gezorgd voor vertaling van International Sign naar gesproken Engels. Daardoor begrepen de horende tolken de dove sprekers niet. Dove deelnemers moesten zelf naar hun nationale gebarentaal vertalen. De horende tolken deden bijna niets.”
Wanneer klachten nergens heen gaan Wat gebeurt er als deelnemers negatieve ervaringen hebben? Dit vroegen we ook aan de Nationale Agentschappen in onze enquête. Websites van Agentschappen boden weinig informatie. Slechts twee respondenten gaven aan klachten serieus te nemen via inspectiebezoeken of monitoring. Andere Agentschappen hadden geen klachtenprocedure of accepteerden alleen schriftelijke e-mails.
Kanas:“Bij het voorbereidende bezoek vóór de uitwisseling waren alle groepsleiders horend. Ik en een collega waren de enigen die doof waren. Er waren geen tolken aanwezig. Ik vroeg meerdere keren wat er besproken werd, maar kreeg steeds te horen dat ik moest wachten of kreeg slechts een paar steekwoorden. Ik heb later geklaagd bij het Agentschap, maar kreeg nooit een reactie.”
Esrason wist niet eens dat hij kon klagen bij een Nationale Agentschap. Hij probeerde het bij de organisatie: “Zij zeiden dat het ‘te laat was om iets te veranderen’ omdat de deelnemers al geselecteerd waren. Ze namen geen verantwoordelijkheid voor hun keuzes.”
We hebben contact opgenomen met de Europese Commissie, die verantwoordelijk is voor de uitvoering van Erasmus+. We hebben hen gevraagd wat de officiële klachtenprocedure is en welke verantwoordelijkheden de Nationale Agentschappen hebben op het gebied van inclusie. Een woordvoerder van de Commissie verklaarde: “Alle Nationale Agentschappen hebben een inclusiefunctionaris aangesteld, en veel begunstigden of instellingen kunnen ook op hun eigen niveau ondersteuning opzetten. Als er problemen ontstaan, moeten deelnemers eerst contact opnemen met hun zendende instelling of het Nationale Erasmus+-agentschap. (..). Als het probleem niet wordt opgelost, kunnen zij een klacht indienen bij de Europese Commissie.”
Hoe inclusie er écht uit zou moeten zien Hoe ziet een ideaal Erasmus+-project eruit waarin inclusie tussen dove en horende deelnemers werkelijk plaatsvindt? Kanas stelt voor dat elk Nationaal Agentschap een dove beoordelaar in huis heeft die inclusie beoordeelt bij projecten waar doven bij betrokken zijn.“Die beoordelaar moet onafhankelijk zijn, dus niet afkomstig van een dovenorganisatie met belangen bij het project.”
Esrason: “Als een project zich richt op een specifieke groep, zoals dove of LGBTQ+-jongeren, moet minstens 80% van de deelnemers ook daadwerkelijk tot die groep behoren.”
Olender: “De locatie moet echt inclusief zijn, met aandacht voor visuele toegang. In een project werd me verteld dat toegankelijke brandalarmen ‘optioneel’ waren. Die nacht ging het brandalarm af — en ik had geen idee. Gelukkig waarschuwde mijn horende kamergenoot me. Zulke veiligheidsmiddelen moeten verplicht zijn voor dove deelnemers.”
“Die nacht ging het brandalarm af, en ik had geen toegankelijk alarm. Mijn horende kamergenoot moest me wakker maken – het alarm was optioneel, niet verplicht.”
Wat kun je doen als inclusie niet wordt gerespecteerd? Wat is de juiste aanpak als je in een Erasmus+-project zit waarin inclusie tekortschiet?
Bespreek met andere dove deelnemers of zij hetzelfde ervaren.
Praat met de organiserende organisatie over je zorgen en mogelijke oplossingen.
Ook als er zogenaamd geen budget voor tolken is, leg uit dat ze je vooraf hadden moeten consulteren en eis dat ze elders in het projectbudget ruimte vinden.
Werken ze niet mee? Dien dan een klacht in bij het Nationaal Agentschap van het gastland en vraag om inspectie of monitoring van de organisatie.
Dove deelnemers worden ook aangemoedigd om hun ervaringen te delen met de Europese Unie voor Dove Jongeren (EUDY – voor jeugd- en schoolprogramma’s), de Europese Unie voor Doven (EUD – voor onderwijs-, volwasseneneducatie- en beroepsopleidingen) en het Europese Gehandicapten Forum (EDF).Vanaf 2028 start een nieuw Erasmus+-programma. Positieve én negatieve ervaringen helpen dit programma te verbeteren.
